Hasan Basri Çantay
Atatürk dönemi büyük âlimlerden biri de tefsir sahibi Hasan Basri Çantay hocadır. Kurtuluş Savaşı yıllarında yazılarıyla milli mücadeleye destek veren, ilk TBMM’de Karesi milletvekili olarak yer alan Hasan Basri Çantay, Mehmet Akif’in yakın arkadaşı idi. O’nu milli marş yazmaya ikna etmiş olan kişidir. Ülkemizdeki ilk Kur’an Meali çalışmalarından birisini gerçekleştirmiştir.
Hasan Basri Çantay hoca 1887’de Balıkesir’de dünyaya geldi. Babası, tüccar ve ulama Çantayoğlu Halil Cenabi Efendi; annesi ise Sincanoğulları ailesinden Kepsutlu Hatice Hanım’dır. 1903 yılında Balıkesir idadisi 4. sınıfındayken babası vefat eden Hasan Basri, annesi ve 3 kız kardeşinin geçimini sağlamak üzere okulunu yarım bırakarak Nafia Dairesi Tahrirat kaleminde görev alarak memuriyet hayatına atıldı. Mutasarrıf Ömer Ali Bey’in desteği sayesinde memuriyet hayatını sürdürürken babasının dostu Ahmet Naci Efendi’den ders alarak eğitimine devam etme fırsatı buldu. Daha sonra valilik yazı işlerinde görev yaparken öğrenimine devam etti ve bir yandan da edebiyat ve felsefeyle meşgul oldu, makaleler yazıp tercümeler yaptı. Arapça ve Farsça öğrendi, maliye ve iktisat dersleri aldı.
Meşrutiyet’in ilk yıllarında Balıkesir’de “Nasihat” ve “Balıkesir” adlı iki gazete çıkardı. 1909 yılında İstanbul’da Sirat-ı Müstakim Dergisi’nin idare merkezinde Mehmet Akif ile tanıştı. 1911’de Balıkesir Gazetesi’ni çıkarmayı matbaanın sahibi Cemil Efendi’ye bıraktı; kendisi gazeteciliğe “Yıldırım Gazetesi” ve “Karesi“ gazetelerini çıkararak devam etti. 1. Dünya Savaşı sonlarına doğru ise “Ses Gazetesi”ni çıkardı. (17 Ekim 1918-13 Mart 1919) Bu gazetede yayımladığı bağımsız yazılarla Kurtuluş Savaşı’na kalemiyle destek verdi. Mehmet Akif, onun daveti üzerine İstanbul’dan gelerek Zağnos Paşa Camii’ndeki ünlü vaazı verdi.
Hasan Basri, İzmir Redd-i İlhak Cemiyeti kongresine katılacak delegeler arasında yer aldı.
Kongreye katılmak için Balıkesir’den ayrıldığı sırada, padişah Vahdeddin’e açıktan hücum eden yazıları nedeniyle gazetesinin kapatılması ve tutuklanması emri çıktı. Balıkesir’e dönmeyerek Burhaniye, Kepsut ve Dursunbey’de 9 ay sürecek bir kaçak olarak yaşadı. Bu arada köy ve kasabaları dolaşarak, halk içinde, vatan savunması yolunda bir milli birlik sağlama ve milli şuur uyandırma gayreti içinde bulundu.
Sürgün ve kaçaklık dönemi, Gazi Mustafa Kemal’in Ankara’ya gelmesiyle ve kendisinin de Balıkesir’e dönmesiyle son buldu. Karesi Milletvekili olarak Millet Meclisi’ne seçildi. Hiçbir gruba girmeyip bağımsız olarak kaldı. 3 yıl Ankara’da Taceddin Dergahı’nda Mehmet Akif ile birlikte yaşadı. Israrları ile Mehmet Akif’i, “İstiklâl Marşı“nı yazmaya ikna etti. Akifname adlı eserinde İstiklâl Marşı’nın yazılış öyküsünü “Milli İstiklâl Marşı Nasıl Yazıldı? Nasıl Kabul Edildi?” başlığı altında ayrıntılarıyla anlattı.
1. Meclis Döneminden Sonra
Büyük Millet Meclisi’nin birinci dönemi sonunda tekrar Balıkesir’e dönen Hasan Basri Bey, okullarda edebiyat öğretmenliği ve Çocuk Yuvası Müdürlüğü yaptı. Mahalli gazetelerde yazı yazdı. 1928 senesinde rahatsızlığı sebebiyle emekliye ayrıldı. Ziraat ve ticaretle uğraştı; bir hukuk bürosunda avukatlık yaptı. 1936’da dostu Mehmet Akif’in ölümü üzerine onunla ilgili hatıralarını Balıkesir’de çıkan Türk Dili Gazetesi’nde yayınladı.
Bir ara İstanbul İmam Hatip Okulu’nda öğretmenlik yapan Hasan Basri Çantay, 1950’den itibaren İslâm dininin yaşanması, Öğretilmesi ile ilgili faaliyetlere katıldı.
Ülkemizde yapılan ilk meal çalışmalarından olan “Kur’an-ı Hâkim ve Meal-i Kerim” adlı 3 ciltlik eserinin ilk cildini 1952’de, ikinci ve üçüncü ciltleri 1953’te yayımladı. Eser, peş peşe onlarca baskı yaptı. Hasan Basri Çantay hoca, eserin gelirini Balıkesir’de kendi adına yaptırılan camiye harcadı.
Ömrünün son yıllarını dinî, ilmî, edebî araştırmalara veren Hasan Basri, şiir ve musiki ile de ilgilenmiş, çeşitli besteler yapmıştır. Şiirlerinde, Basri, Hüzni, Serseri, Aşık Hasan mahlâslarını kullanmıştır.
3 Aralık 1964’te İstanbul’da vefat eden Hasan Basri Çantay, Fatih Camii’nde kılınan namazdan sonra Edirnekapı Şehitliği’ne defnedildi. 1971’de toprağa verildiği yerden çevre yolu geçtiği için mezarının yeri değiştirildi; hayattayken çok sevdiği Mehmet Akif Ersoy ile Babanzade Ahmet Naim Efendi’nin kabri yakınlarına defnedildi.
Cumhuriyet’in kurucularına verilen “Yeşil kırmızı şeritli Istiklâl Madalyası” sahibidir.
Hasan Basri Çantay’ın Eserleri
Mektepli Yavrularıma: Kurtuluş Savaşından sonra Balıkesir’e dönünce yöneticiliğini üstlendiği “Şehit Çocukları Yuvası” öğrencileri için hazırlanmıştır. Vatan, millet, istiklâl kavramlarını işleyen okul piyesleri şeklindedir. 1922’de Balıkesir’de iki kitaplık bir seri halinde yayınlanmıştır.
Müslümanlıkta Himâye-i Etfâl: Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Merkezinin isteğiyle hazırlanmış olan eser, çocukları korumanın, onları yetiştirip topluma faydalı olmalarını sağlamanın dini ve sosyal açıdan önemi hakkındadır. 1922’de Ankara’da basılmıştır.
Ülkü Edebiyatı: Edebi sanatları olabildiğince ustalıkla kullanarak şiirler yazan genç bir şair ile karşılıklı konuşma ve tartışma şeklinde kaleme alınmış bir eseridir. Sanat sanat içindir felsefesinin eleştirilir; her türlü sanatın toplum için olduğu tezini savunur. 1939’da Balıkesir’de basılmıştır.
Fıkh-ı Ekber Tercümesi: lmam-ı Azam Ebu Hanife’ye nispet edilen El-Fıkh-ul-Ekber isimli risalenin Türkçe çevirisidir. Diyanet İşleri Başkanlığı’nın isteği üzerine hazırlanmıştır.
Zekâ Demetleri: Mecâni’l-edep isimli derlemeden seçilmiş bazı fıkra, lâtife ve vecizelerin tercümesi olup Arapçadan çevrilmiştir. Son kısmına bir kısım Türkçe fıkralar eklenmiştir. 1939 da Balıkesir’de basılmıştır.
Kur’an-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm: Üç ciltlik Kur’an mealidir. Cumhuriyet tarihinde yazılan Kur’an tercümelerine kaynak oluşturmuştur.
Kara Günler ve İbret Levhaları: Hasan Basri Bey’in kaçaklık günlerine ait hatıralarını içerir. 18-27 Ocak 1939 tarihleri arasında Balıkesir’de yayınlanan Türk Dili Gazetesi’nde yayınlanan bu hatıralar; 1964’te İstanbul’da kitap olarak yayınlanmıştır.
“The Straight Path of İslâm” adlı kitabın “İslâmiyet Bölümü: Amerikalı İlâhiyatçı Kenneth Morgan, bu kitapta; yeryüzünde taraftarı bulunan dinlerin her birini o dine inanan bir âlimin yazdığı yazıyla anlatmıştır. Hasan Basri Çanta, İslâmiyet’e ayrılan kısım kaleme almıştır. İngilizceye çevrilerek Amerika’da yayınlanmıştır.
Hadisler (On Kere Kırk Hadis): 400 hadisin yer aldığı 10 kitapçığın bir araya gelmesiyle oluşur; tamamı 1200 hadislik bir derlemedir. 3 cilt olarak 1958’de basıldı.
Babamın Şiirleri: Hasan Basri Çantay’ın oğlu tarafından derlenmiş şiirleridir.
Akifname: Mehmet Akif’in kısa hayat hikâyesi, sanatı, fikirleri, onunla ilgili hatıralar ve ölümünü izleyen günlerde onun hakkında çıkan yazılardan bir kısmına dair hatıra türünde bir eserdir.
