Cumhuriyet Devrinde Dışişlerimiz

Cumhuriyet dev­rinin realist dış siyaset esasları Atatürk tarafından çizilmişti. Yurtta sulh, cihanda sulh cümlesiyle formüle edilen bu dış siyaset Millî Mücadelenin başında müstevlilere karşı Sovyet Rusya ile sıkı bir işbirliği kurmak sure­tiyle başlamış, Lozan Anlaşması’n­dan sonra da Garp demokrasilerine yakınlaşma hareketleriyle geliş­mişti.

İkinci Dünya Harbi’nde takip edilen yol şüphe yok ki Atatürk’ün çizdiği ve işaret ettiği salim yoldu. Atatürk, Türkiye’yi dış tehlikeler­den uzak ve huzur içinde tutacak bir siyasetin esaslarını hazırlamış bulunuyordu.

Kendisi Lozan sulh müzakerele­riyle pek yakından alâkadar olmuş ve en buhranlı devirlerinde mu­rahhas heyetine isabetli direktifler vermişti.

Lozan Muahedesi’nin imzasından ve Cumhuriyet’in ilânından sonra da Türkiye’nin dış siyaseti üzerin­de yorulmadan meşgul olmuş, zaman zaman bazı çetin meselele­rin hal şeklini kendisi ileri sür­müştür.

İkinci Dünya Harbinin son yıl­larından birinde bir akşam rah­metli Refik Şevket înce’nin bir hâtırasını dinlemiştim. Kendisi İzmir’de Atatürk’ün de bulunduğu bir akşam yemeğine dâvetli imiş. O yemekte Atatürk zamanın Dışiş­leri Bakanını işaret ederek Türkiye’nin dış işlerini bu zat değil, ben idare ediyorum, demiş.

Atatürk Lozan Anlaşmasının Türk Boğazları hakkındaki ağır hükümlerini değiştirmek için de müsait zamanı sabırla beklemiş ve nihayet 1936’da Montrö anlaşmasıyla Rusya ve İngiltere’yi de tat­min eder mahiyette bulunan hü­kümlerin mer’iyete girmesine mu­vaffak olmuştu.

İkinci Dünya Harbi yıllarında Atatürk’ün yakın bir arkadaşından Atatürk’ün dış meseleler hakkındaki görüşlerini öğrenmek istemiş ve bilhassa o sıralarda Atatürk sağ olsaydı bu harbe girerdik sözleri­nin sıhhat derecesini sormuştum.

Atatürk’ün arkadaşı tâkip edilen siyasetin Atatürk’ün işaret ettiği siyaset olduğunu belirtmiş, Büyük Önder’in Türkiyeye bir büyük dev­letin yükünü çektirmekten daima içtinap ettiğini, sağ olsaydı İkinci Dünya Harbi’ne Türkiye’yi sokmayacağını söylemişti.

Atatürk Balkan Birliği ile, eski Osmanlı İmparatorluğu’nun kuvve­tini tazelemek istiyor, tecavüzî hiç bir emeli olmayan bu Birlikle Bal­kanların ve Türkiyenin müdafaa­sını sağlamak istiyordu.

Türkiyenin dış siyasetinde en çe­tin devrenin İkinci Dünya Harbi yılları olduğunda şüphe yoktur. Türkiye bu harbde garp demok­rasileriyle bazı anlaşmalar imza­lamakla beraber eski dostu Sovyet Rusya’yı gücendirmekten de çekin­miş ve bu anlaşmalara Sovyet dostluğunu koruyucu bir madde de koymuştu.

O sıralarda Dışişleri Bakanımız Moskova’ya gitmiş, Almanya ile te­dafüi bir anlaşma zemini üzerinde görüşmelere girişen Sovyet Rusya, Dışişleri Bakanımıza gerekli alâ­kayı göstermemiş, daha sonra da Kars, Ardahan ve Boğazlar üzerin­deki Rus istekleri ortaya çıkmıştı.

Atatürk’ün dış siyasetini muvaf­fakiyetle ve basiretle yürüten İsmet İnönü, dünya şartlarının karışıklı­ğı içinde her taraftan esen türlü tesirleri yumuşatmış ve eski dost­lukları devam ettirmek kiyasetini göstermişti.

İkinci Dünya Harbi yıllarında Müttefikler Türkiye’nin bu harbe katılmasını da temenni etmişler, Adana’da Türk devlet adamlarıyla İngiliz Başvekili arasında yapılan görüşmelerde bu harbe katılmanın şartları görüşülmüştü.

Kahire’ye gelen Birleşik Amerika Cumhurbaşkanı ile, İngiltere Baş­vekili ve Dışişleri Bakanı görüşmek üzere Türki­ye Cumhurbaşka­nını dâvet etmiş­ler. İsmet İnönü Kahire’de bir em­rivaki karşısında kalmaktan çekinmiş ve Mareşal Fevzi Çakmak’ın tavsiyesiyle ev­velâ bu hususu teminat altına alan bir telgraf çekilmişti.

İsmet İnönü verilen teminata rağmen Kahire’de İngiliz heyeti ta­rafından harbe girmek teklifi ile karşılaşmış, fakat Birleşik Ameri­ka Cumhurbaşkanının tavassutu havayı yumuşatmıştı. Ankara’ya dönüşünde Cumhurbaşkanının yap­tığı hükümet toplantısında bu top­lantıya katılan iki zat, mukni se­beplerle Türkiyenin harbe giremeyeceğini izah etmişlerdi. Bu suret­le nihaî karara müessir olanlar Mareşal Fevzi Çakmak’la o sırada Türkiye’nin Londra Büyükelçisi Rauf Orbay olmuştu.

Yine o sıralarda Ankara’ya gelen İngiliz Dışişleri Bakanının ziyaret günlerinden birinde rahmetli Albay Safyeddin Dağada ile beraber Rauf Orbay’ı Bahçelievlerdeki evinde ziyaret etmiştik. Rauf Bey gayet kat’i bir lisanla, Türk mille­tini bu Dünya Harbi cehennemin­den uzak tutacaklarını söylemişti. Dış siyasetimizdeki daha sonraki inkişaflar Amerika ile olan dostluk münasebetleri ve Türkiyenin NATO’ya katılışıdır.

Atatürk’ün hayatında Hatay üzerindeki Türk haklarının tanın­ması, daha sonra da Kıbrıs meselesinin muslihane bir hal tarzına bağlanması da, dış siyasetimizin muvaffak eserleri arasındadır.

Haluk Y. Şehsuvaroğlu