150’likler: Kimdiler? Ne yaptılar? Ne oldular? (3/7)
Esbak Dahiliye Nazırı ve “Peyam” Gazetesi Başyazarı Ali Kemal Bey, berberde tıraş olurken, kaçırılıp yargılanmak üzere İzmit’e götürülüyor
Ali Kemal in acı sonu, orada korkunç bir tablo halinde duruyordu. Yanında Rıza Nur ve Hasan Saka ile seyahat etmekte olan ismet Paşa, Nurettin Paşa’nın gösterdiği noktaya bakmak istemedi. Geri, kompartımana döndü.
Lozan yolcusu İsmet Paşa’nın gördüğü feci manzara.
YENİ Türk Devleti, 24 Temmuz 1923’te Lozan’da imzaladığı Barış Antlaşması’nda, ülkesinde, 150 kişi dışında kalmak koşuluyla bir genel af çıkarmayı ve geçmişin yaralarını sarmayı kabul etmiştir. Ne var ki, bu antlaşma yapılırken, af dışı kalacak 150 kişiyi ne Bakanlar Kurulu bilmektedir ne de antlaşmayı imzalayan delegasyon. Yani, İsmet Paşa, Rıza Nur ve Hasan Saka…
Lozan Barış Antlaşması, imzalanmasının ardından Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde görüşülmüş ve onaylanmıştır. Onaylanmıştır ama, af dışı kalacak 150 kişi bu aşamada da belli değildir. TBMM de, af dışı kalacakların kimler olacaklarını bilmemektedir. TBMM, Lozan Barış Antlaşması’nın imzalanmasından ve Türkiye’nin barışa kavuşmasından sonra 26 Aralık 1923’te 391 sayı ile bir genel af yasası çıkarmıştır. Bu yetmemiş, dört ay sonra 16 Nisan 1924’te 487 sayı ile bir genel af yasası daha kabul etmiş, Lozan Barış Antlaşması’nın, genel af çıkarılmasına ilişkin hükmünü yerine getirmiştir. Ancak, gelin görün ki, her iki genel afta da, “Bu yasa hükümleri, Barış Antlaşması’na bağlı bildiri ve protokolde amaçlanan kişileri kapsamına almaz” anlamına birer madde vardır. Bu kişiler, kim oldukları hâlâ saptanamamış olan 150 kişidir…
Bu listenin bir türlü düzenlenememesi, Bakanlar Kurulu’nda olduğu kadar, Meclis içinde de sızlanmalara neden olmuştur. Düzenlenemeyişinin nedeni, düzenlemeyi kimin ve hangi yetkiyle, neleri ölçü alarak yapacağının belli olmamasıdır. Sürekli sıkıştırmalar ve sızlanmalar sonucudur ki, Adalet ve Savunma bakanlıklarının da yardımıyla, İçişleri Bakanlığı yüzeysel bir biçimde saptayabildiği adlarla 149 kişilik bir listeyi 23 Nisan 1924’te onaylanmak üzere Bakanlar Kurulu’na sunmuştur.
Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal başkanlığındaki 1 Haziran 1924’te yapılan bir toplantıda Bakanlar Kurulu, bu listeyi bir kararname haline getirmiştir. Toplantıda, listenin bir kişi eksik olduğu görüldüğünde, Barış Antlaşması eki protokolde olduğu gibi, bu sayının 150’ye tamamlanması için Ulusal Direniş süresince bozguncu yayınlar yapan Köylü gazetesi sahibi Refet de, bu listede yer alan aynı gazetenin başyazarı Ferit’in yanına eklenir. Kararname, aynı günkü Resmî Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe girer. Büyük Zafer’den iki yıl, Lozan Barış Antlaşması’ndan 11 ay sonra yayınlanan 150’likler listesinde yer alanların büyük çoğunluğu, o tarihte zaten çoktan yurt dışındadırlar. Özellikle, bu listenin as kişileri, daha Ulusal Kurtuluş Savaşı’nın kaderinin belli olduğu, Mudanya Bırakışması’nın yapılacağı günlerde tası tarağı toplayıp, kapağı yurt dışına atmışlardır.
1 Kasım 1922’de Ankara’daki TBMM’nin Saltanatı kaldırma kararı, İstanbul’da bir bomba gibi patlamıştır. Bırakışım ve İstanbul’un işgal yıllarında işgalcilerle işbirliği etmiş, Anadolu Direnişi’ni kırmak için yapmadıklarını bırakmamış kişiler, birden başı kesilmiş tavuklara dönmüşlerdir. Yunanlıyı İzmir’de denize döken, İzmit’e kadar gelen Mustafa Kemal Orduları, önünde sonunda İstanbul’a da girecektir. O zaman ne olacaktır? Zaten İstanbul halkı, işbirlikçilerine lânet okumakta, hesap sormak için fırsat aramaktadır.
İşbirlikçilerin önde gelenlerinden, Dahiliye Nazır-ı esbakı, Peyam Gazetesi Başyazarı Ali Kemal Bey, 5 Kasım 1922 günü, belli başlı işbirlikçileri, Beyoğlu’nda Tünel Caddesi’ndeki Karlman Pasajı üstünde oturduğu Zeki Bey Apartmanı’na çağırır. Burada oturulur ve konuşulur. Ama bir sonuca varılamaz. Bir bölük işbirlikçi, hemen Türkiye’yi terk etmekten yanadır. Bir kısmı ise, İstanbul’da kalmanın gerektiğini, kendilerine kimsenin bir şey yapamayacağı görüşünü savunurlar.
Konuşmalarda kesin bir sonuca varılamaz. Toplananlar dağılırlar. Üç saat kadar süren bu toplantıdan sonra Ali Kemal Bey de, Serkl Doryan Klübü’ne tıraş olmaya gider.
Gider ama, gidiş o gidiş olur…
Ali Kemal Bey, tıraş olduğu berberden direnmesine hiçbir olanak bırakılmadan alınır ve bindirildiği bir motorla İstanbul’dan çıkarılıp, yargılanmak için Ankara’ya götürülmek üzere İzmit’e getirilir, İzmit’te karargâh kurmuş, Garp Cephesi Birinci Ordu Komutanı Nureddin Paşa’nın karşısına çıkartılır. Ali Kemal’in sonu korkunçtur… Nureddin Paşa tarafından iyice azarlandıktan sonra dışarıya çıkartılmış, Saat Kulesi’nin altına yığılmış binlerce İzmitlinin eline teslim edilmiş ve parça parça edilmiştir. Cesedi, hemen istasyon karşısında bir ağaca ayağından baş aşağı asılır.
Lozan Konferansı’na gitmek üzere Ankara’dan İstanbul’a geçmekte olan İsmet Paşa, Rıza Nur ve Hasan Saka, bir zamanların ünlü gazetecisini son defa orada öyle görürler. İsmet Paşa, Nureddin Paşa’nın gösterdiği cesede bakmak istemez, geri, kompartımanına döner.
PANİK ÜSTÜNE PANİK
Ali Kemal’in İstanbul’dan kaçırıldığı haberi Hürriyet ve İtilafçılar, Kuvay-ı İnzibatiyeciler, İngiliz Muhipleri Cemiyeti, Nigehbancılar, Kızıl Hançerciler ve Vahdettin Hükûmetleri’nde görev alanlar tarafından duyulduğunda panik büyük olur.
Hele Ali Kemal’in feci sonu duyulduğunda, panik daha da büyür. Hainler ve kendilerini hain sayanlar, girecek sıçan deliği ararlar. Bu delik de bulunur. Bu delik, vaktiyle işbirliği yaptıkları İngiliz Büyükelçiliği’dir. Üçer-beşer kişilik gruplar halinde arka kapılarından bu elçiliğe sığınırlar. Sığınanlar arasında, Osmanlı, Devleti’nde nazırlık, vekillik, Ayân azalığı, mebusluk, parti başkanlığı, valilik, polis müdürlüğü, paşalık, komutanlık yapmış olanlar kadar, halk tabakasından kişiler de vardır: Manavlar, gardiyanlar, polis neferleri, inzibat subayları, imamlar, hacılar, hocalar…
Bunların sayısının, 6 Kasım akşamı 180’i bulduğu görülür.
150’liklerin listesi
VAHİDEDDİN’İN MAİYETİ
1. Yaver-i Has Kiraz Hamdi 2. Hademe-i Hassa Kumandanı Zeki 3. Hazine-i Hassa müfettişlerinden Kayserili Şaban Ağa 4. Tütüncübaşı Şükrü 5. Serkarin Yaver 6. Yaverandan Erkân-ı Harp Miralay Tahir 7. Seryaver Avni 8. Esbak Hazine-i Hassa Müdürü ve Defter-i Hakani Emini Refik
KUVVET-İ İNZİBATİYE’YE DAHİL KABİNE AZALARI
9. Esbak Şeyhülislâm Mustafa Sabri 10. Adliye Nazır-ı esbakı Ali Rüşdî 11. Ziraat ve Ticaret Nazır-ı esbakı Cemal (Artin) 12. Bahriye Nazır-ı esbakı Cakacı Hamdi (Paşa) 13. Maarif Nazır-ı esbakı Rumbeyoğlu Fahreddin 14. Esbak Ziraat ve Ticaret Nazın Kızılhançerli Remzi
SEVR MUAHEDESİNİ İMZALAYAN HEYET-İ MURAHHASA
15. Maarif Nazu-ı esbakı Hadi (Paşa) 16. Ayandan Şûra-yı Devlet Reis-i esbakı Rıza Tevfik (Bölükbaşı) 17. Bern Sefir-i esbakı Reşat Halis
KUVVE-İ İNZİBATİYE’YE DAHİL OLANLAR
18. Kuvve-i İnzibatiye Başkumandanı Süleyman Şefik (Paşa) 19. Yaver-i süvari Yüzbaşısı Bulgar namıyla maruf Tahsin 20. Kuvve-i İnzibatiye Erkân-ı Harbiye Reisi Miralay Ahmet Refik 21. Kuvve-i İnzibatiye Mitralyöz Kumandanı ve Damat Ferit’in yaveri Tank Mümtaz 22. Kuvve-i İnzibatiye Kumandanlarından İzmir Kolordusu Kumandanı Ali Nadir (Paşa) 23. Kuvve-i İnzibatiye mensubininden ve Nemrut Mustafa Divan-ı Harbinden Kaymakam Fettah 24. Kuvve-i İnzibatiye mensubininden Çopur Hakkı
MÜLKİYE VE ASKERİYEDEN
25. Esbak Bursa Valisi Gümülcineli İsmail 26. Ayandan Konyalı Zeynelabidin 27. Cebelibereket Mutasarrıf-ı esbakı bulunan Fanizade Mes’ut 28. Hürriyet ve İtilaf Fırkası Lideri Miralay Sadık 29. Malatya Mutasarrıfı esbakı Bedirhani Halil Rahmi 30. Esbak Manisa Mutasarrıfı Giritli Hüsnü 31. Esbak Divan-ı Harp Reisi Nemrud Mustafa (Paşa) 32. Uşak Belediye Reisi Hulusi 33. Adapazarı Kaymakam-ı esbakı Hain Mustafa 34. Tekirdağ Müfü-i esbakı Hafız Ahmet 35. Afyonkarahisar Mutasarrıf-ı esbakı Sabit 36. Gaziantep Mutasarrıflığında bulunmuş olan Celal Kadri 37. Hürriyet ve İtilaf Kâtibiumumisi Adanalı Zeynelabidin 38. Mülga Ayandan Efkaf Nazır-ı esbakı Vasfı Hoca 39. Harput Vali Vekil-i esbakı Ali Galip 40. Bursa Vali Vekil-i esbakı Aziz Nuri 41. Sabık Bursa Müftüsü Ömer Fevzi 42. İzmir Kadı müşavir-i sabıkı Ahmet Asım 43. Esbak İstanbul Muhafızı Natık 44. Dahiliye Nazır-ı esbakı Ayândan Adil 45. Dahiliye Nazır-ı esbakı Ayândan Mehmet Ali 46. Esbak Edirne Valisi ve Şehremini vekili Salim (mirimiran) 47. Kütahya’da Yunanlılara Mutasarrıflık eden Hoca Rasih- zade İbrahim M 48. Adana’da Valilik eden Abdurrahman 49. Karahirsanşarki Mebus-u esbakı Ömer Feyzi 50. İşkenceci namıyle maruf Mülazım Adil 51. İşkenceci namıyle maruf Mülazim Refik 52. Esbak Kırkağaç Kaymakamı Şerif 53. Esbak Çanakkale Mutasarrıf) Mahmut Mahir 54. İstanbul Merkez Kumandan-ı esbakı Emin 55. Kilis’te kaymakamlık eden Sadullah Sami 56. Esbak Dahiliye Nezareti Davavekili ve Bolu Mutasarrıfı Osman Nuri
ETHEM VE AVANESİ
57. Çerkez Ethem 58. Ethem’in biraderi Reşit 59. Ethem’in biraderi Tevfik 60. Kuşçubaşı Eşref 61. Kuşçubaşı Eşref’in biraderi Hacı Sami 62. İzmirli sabık Akhisar Kumandanı Yüzbaşı Küçük Ethem 63. Düzceli Mehmet oğlu Sami 64. Burhaniyeli Halil İbrahim 65. Susurluk’tan Demirkapılı Hacı Ahmet
ÇERKEZ KONGRESİNE MURAHHAS OLARAK İŞTİRAK EDENLER
66. Hendek kazasının Sünbüllü karyesinden Bağ Osman 67. İzmir Mutasarıf-ı esbakı İbrahim Hakkı 68. Beraev Sait 69. Berzek Tahir 70. Adapazarı’nın Harmantepe karyesinden Maan Şirin 71. Söke Ereğlisi’nin Teke karyesinden Koca Ömer oğlu Hüseyin 72. Adapazarı’nın Talustanbey köyünden Bağ Kamil 73. Hamle Ahmet 74. Maan Ali 75. Kirmastin’in Karaosman karyesinden Harunreşit 76. Eskişehirli Hızır Hoca 77. Bigali Nuri Bey oğlu İsa 78. Adapazarı’nın Şahinbey karyesinden Kâzım 79. Gönen’in Tuzakçı karyesinden Lampat Yakup 80. Gönen’in Keçeler karyesinden mütekait binbaşı Ahmet 81. Gönen’in Bayramiç karyesinden Kumpat Hafız Sait 82. İzmir’de davavekili Sait 83. Şamlı Ahmet Nuri
POLİSLER
84. Esbak İstanbul Polis Müdürü Tahsin 85. Esbak İstanbul Polis Müdür Muavini Kemal 86. Emniyeti umumiye Müdür Muavini Ispartalı Kemal 87. Esbak İstanbul Polis Müdüriyeti Birinci Kısım Başmemuru Hafız Sait 88. Esbak İstanbul Polis Müdüriyeti Birinci Şube Müdürü Şeref 89. Sabık Arnavutköy Merkez Memuru Hacı Kemal 90. Sabık Polis Başmemurlarından Namık 91. Şişli Komiseri Nedim 92. İzmir Merkez Memuru, Edime Polis Müdürü ve Yalova Kaymakamı Fuat A 93. Adana’da Polis Müdürlüğü eden Yolgeçenli Yusuf 94. Unkapanı Merkez Memur-u sabıkı Sakallı Cemil 95. Büyükdere Merkez Memur-u sabıkı Mazlum 96. Sabık Beyoğlu İkinci Komiseri Fuat
GAZETECİLER
97. Serbesti Gazetesi sahibi Hürriyet ve İtilaf azasından Mevlânzade Rıfat 98. Türkçe İstanbul gazetesi sahibi Sait Molla 99. İzmir’de Müsavat gazetesi sahibi ve eski muharriri, Darülhikmet azası İzmirli Hafız İsmail 100. Aydede gazetesi sahibi ve Posta Telgraf Müdür-illmumi-i esbakı Refik Halit 101. Bandırma Adalet gazetesi sahibi Bahriyeli Ali Kemal. 102. Edirne’de Teemin ve Elyevm, Selanik’te Hakikat gazeteleri sahibi Neyir Mustafa 103. Eski Köylü gazetesi muharriri Ferit 104. Alemdar gazetesi sahibi Refi Cevat 105. Alemdar gazetesi sahibi Pehlivan Kadri 106. Adana’da Ferda gazetesi sahibi Fanizade Ali İlmi 107. Balıkesir’de İrşad gazetesi sahiplerinden Trabzonlu Ömer Fevzi 108. Halep’te Doğru Yol gazetesi sahibi Haşan Sadık 109. Köylü gazetesi sahip ve müdürü İzmirli Refet
DİĞER EŞHAS
110. Tarsuslu Kamil Paşazade Selami 111. Tarsuslu Kamil Paşazade Kemal 112. Süleymaniyeli Kürt Hakkı 113. Mustafa Sabri Hoca’nın oğlu İbrahim Sabri 114. Fabrikatör Bursalı Cemil 115. İngiliz casusu meşhur Çerkez Ragıp 116. Fransız zabitliği yapan Haçinli Kazak Hasan 117. Eşkıya Reisi Süngülü Davut 118. Binbaşı Çerkez Bekir 119. Bursalı fabrikatör Cemil’in kayınbiraderi Necip 120. İzmir sabık Umur-ı İslâmiye Müfettişi Ahmet Hulusi 121. Uşak’ta Madanoğlu Mustafa 122. Gönen’in Tuzakçı karyesinden Yusuf oğlu Remzi 123. Gönen’in Bayramiç karyesinden Hacı Kasım oğlu Zühtü 124. Gönen’in Bala karyesinden Kocagözün Ozman oğlu Şakir 125. Gönen’in Muratlar karyesinden Koç Mehmet oğlu Koç Ali 126. Gönen’in Ayvacık karyesinden Mehmet oğlu Aziz 127. Gönen’in Keçeler karyesinden Bağah Ahmet oğlu Osman 128. Susurluk’un Yıldız karyesinden Molla Süleyman oğlu İzzet 129. Gönen’in Muratlar karyesinden Hüseyin oğlu Kâzım 130. Gönen’in Bala karyesinden Bekir oğlu Arap Mahmut 131. Gönen’in Rüstem karyesinden Gardiyan Yusuf 132. Gönen’in Balcı karyesinden Ömer oğlu Eyüp 133. Gönen’in Keçeler karyesinden Talustan oğlu İbrahim Çavuş 134. Gönen’in Balcı karyesinden Topallı Şerif oğlu İbrahim 135. Gönen’in Keçeler karyesinden Topal Ömer oğlu İdris 136. Manyas’ın Bolcaağaç karyesinden Kurhoğlu İsmail 137. Gönen’in Keçeler karyesinden Muhtar Hacı oğlu İshak 138. Marmara’nın Kayapmar karyesinden Yusuf oğlu İshak 139. Manyas’ın Kızlık karyesinden Ali Bey oğlu Sabit 140. Gönen’in Balcı karyesinden Veli oğlu Selim 141. Gönen’in Çerkez Mahallesi’nden makineci Mehmet oğlu Osman 142. Manyas’ın Değirmenboğazı karyesinden Kadir oğlu Kamil 143. Gönen’in Keçidere karyesinden Hüseyin oğlu Galip 144. Manyas’ın Hacıyakup karyesinden Çerkez Sait oğlu Salih 145. Manyas’ın Hacıyakup karyesinden maktul Şevket’in biraderi İsmail 146. Gönen’in Keçeler karyesinden Abdullah oğlu Deli Kasım 147. Gönen’in Çerkez Mahallesinden Hasan Onbaşı oğlu Kemal 148. Manyas’ın Değirmenboğazı karyesinden Kadir oğlu Kamil’in biraderi Kâzım Efe 149. Gönen’in Kızlık karyesinden Pallaç oğlu Kemal 150. Gönen’in Keçeler karyesinden Tuğ oğlu Mehmet Ağa.
Ali Kemal Bey
ALİ Kemal Bey, Nureddin Paşa’nın kışkırttığı halk tarafından İzmit’te taşlarla kafası ezilip parçalanmasa ve bacağından bir ağaca asılmasaydı, 150’likler listesinin kuşkusuz ki en başlarında yer alacak bir işbirlikçi idi. 1867 yılında dünyaya gelen, Paris ve Cenevre’de öğrenim gören, siyasal çalışmalarından dolayı 1899’da Abdülhamit’çe Halep’e sürülen Ali Kemal Bey, buradan kaçmış, Paris’te Jön Türkler arasında yer almıştır. 1908 Meşrutiyet ilânından sonra İstanbul’a dönen Ali Kemal, Hürriyet ve İtilaf Partisi’ne gitmiş, Peyam gazetesini kurmuş, sonradan Sabah gazetesiyle birleştiği Peyam-ı Sabah adlı gazetesinde İttihat ve Terakki’ye karşı ağır bir muhalefet yapmıştır. Mondros Bırakışması’ndan sonra Damat Ferit hükümetlerinde Eğitim ve İçişleri bakanlıkları yapan, Mustafa Kemal’in tutuklanması için çabalar harcayan Ali Kemal, Sakarya Savaşı’ndan sonra gazetesinde “yanılmışım, kalemimi kırdım” diye yazı yazmış ve politikadan uzak durmuş ama, korkunç sonundan kaçamamıştır.
Bir “150’lik” Refik Halit Bey (Karay) (1888-1965)
Mütareke döneminde yayınladığı Aydede Gazetesi ile sürekli olarak Ulusal Kurtuluş Savaşı’nı ve yöneticilerini alaya alıp küçümseyen, Damat Ferit hükümetlerinin Posta ve Telgraf Müdür-i Umumiliği’ni yapan ünlü edebiyat adamı Refik Halit Bey, daha 150’likler listesinin adı bile yokken, Türk Ordusu’nun İstanbul’a girişinden bir ay önce, 9 Kasım 1922’de gizlice bindiği bir vapurla İstanbul’dan kaçmış, 1924’te hazırlanan 150’likler listesine alınmış, 1938 affına kadar da uzun yıllar yurt dışında bir sürgün hayatı yaşamıştır. Mustafa Kemal Paşa’nın kalemini beğendiği yazarlardan biri olan Refik Halit Karay, yurt dışındayken de yazdıklarıyla Mustafa Kemal Paşa tarafından sürekli izlenmiştir. Ülkeye döndükten sonra basın yaşamını ve edebiyat çalışmalarını sürdüren Karay, politikadan uzak kalmaya özel bir önem vermiştir.