150’likler: Kimdiler? Ne yaptılar? Ne oldular? (3/7)

Esbak Dahiliye Nazırı ve “Peyam” Gazetesi Başyazarı Ali Kemal Bey, berberde tıraş olurken, kaçırılıp yargılanmak üzere İzmit’e götürülüyor


Ali Kemal in acı sonu, orada korkunç bir tablo halinde duruyordu. Yanında Rıza Nur ve Hasan Saka ile seyahat etmekte olan ismet Paşa, Nurettin Paşa’nın gösterdiği noktaya bakmak istemedi. Geri, kompartımana döndü.


Lozan yolcusu İsmet Paşa’nın gördüğü feci manzara.


YENİ Türk Devleti, 24 Tem­muz 1923’te Lozan’da imzaladığı Barış Antlaşması’nda, ülkesinde, 150 kişi dı­şında kalmak koşuluyla bir genel af çıkarmayı ve geçmişin yarala­rını sarmayı kabul etmiştir. Ne var ki, bu antlaşma yapılırken, af dışı kalacak 150 kişiyi ne Bakanlar Kurulu bilmektedir ne de antlaşmayı imzalayan dele­gasyon. Yani, İsmet Paşa, Rıza Nur ve Hasan Saka…

Lozan Barış Antlaşması, im­zalanmasının ardından Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde görü­şülmüş ve onaylanmıştır. Onay­lanmıştır ama, af dışı kalacak 150 kişi bu aşamada da belli değildir. TBMM de, af dışı kalacakların kimler olacaklarını bilmemekte­dir. TBMM, Lozan Barış Antlaş­ması’nın imzalanmasından ve Türkiye’nin barışa kavuşmasın­dan sonra 26 Aralık 1923’te 391 sayı ile bir genel af yasası çıkar­mıştır. Bu yetmemiş, dört ay son­ra 16 Nisan 1924’te 487 sayı ile bir genel af yasası daha kabul et­miş, Lozan Barış Antlaşması’nın, genel af çıkarılmasına ilişkin hükmünü yerine getirmiştir. Ancak, gelin görün ki, her iki genel afta da, “Bu yasa hüküm­leri, Barış Antlaşması’na bağlı bildiri ve protokolde amaçlanan kişileri kapsamına almaz” anla­mına birer madde vardır. Bu kişi­ler, kim oldukları hâlâ saptana­mamış olan 150 kişidir…

Bu listenin bir türlü düzenlenememesi, Bakanlar Kurulu’nda olduğu kadar, Meclis içinde de sızlanmalara neden olmuştur. Düzenlenemeyişinin nedeni, dü­zenlemeyi kimin ve hangi yetkiy­le, neleri ölçü alarak yapacağının belli olmamasıdır. Sürekli sıkıştırmalar ve sızlanmalar sonucudur ki, Adalet ve Savunma bakanlıklarının da yar­dımıyla, İçişleri Bakanlığı yüzey­sel bir biçimde saptayabildiği adlarla 149 kişilik bir listeyi 23 Ni­san 1924’te onaylanmak üzere Bakanlar Kurulu’na sunmuştur.

Cumhurbaşkanı Gazi Musta­fa Kemal başkanlığındaki 1 Hazi­ran 1924’te yapılan bir toplantıda Bakanlar Kurulu, bu listeyi bir ka­rarname haline getirmiştir. Top­lantıda, listenin bir kişi eksik olduğu görüldüğünde, Barış Antlaşması eki protokolde olduğu gi­bi, bu sayının 150’ye tamamlanması için Ulusal Direniş süresince bozguncu yayınlar yapan Köy­lü gazetesi sahibi Refet de, bu listede yer alan aynı gazetenin başyazarı Ferit’in yanına eklenir. Kararname, aynı günkü Resmî Gazete’de yayınlanarak yürürlü­ğe girer. Büyük Zafer’den iki yıl, Lozan Barış Antlaşması’ndan 11 ay son­ra yayınlanan 150’likler listesinde yer alanların büyük çoğun­luğu, o tarihte zaten çoktan yurt dışındadırlar. Özellikle, bu liste­nin as kişileri, daha Ulusal Kur­tuluş Savaşı’nın kaderinin belli olduğu, Mudanya Bırakışması’nın yapılacağı günlerde tası tarağı toplayıp, kapağı yurt dışı­na atmışlardır.

1 Kasım 1922’de Ankara’daki TBMM’nin Saltanatı kaldırma ka­rarı, İstanbul’da bir bomba gibi patlamıştır. Bırakışım ve İstan­bul’un işgal yıllarında işgalciler­le işbirliği etmiş, Anadolu Direnişi’ni kırmak için yapmadıklarını bırakmamış kişiler, birden başı kesilmiş tavuklara dönmüş­lerdir. Yunanlıyı İzmir’de denize döken, İzmit’e kadar gelen Mus­tafa Kemal Orduları, önünde so­nunda İstanbul’a da girecektir. O zaman ne olacaktır? Zaten İstanbul halkı, işbirlik­çilerine lânet okumakta, hesap sormak için fırsat aramaktadır.

İş­birlikçilerin önde gelenlerinden, Dahiliye Nazır-ı esbakı, Peyam Gazetesi Başyazarı Ali Kemal Bey, 5 Kasım 1922 günü, belli başlı işbirlikçileri, Beyoğlu’nda Tünel Caddesi’ndeki Karlman Pasajı üstünde oturduğu Zeki Bey Apartmanı’na çağırır. Burada otu­rulur ve konuşulur. Ama bir sonu­ca varılamaz. Bir bölük işbirlikçi, hemen Türkiye’yi terk etmekten yanadır. Bir kısmı ise, İstanbul’da kalmanın gerektiğini, kendile­rine kimsenin bir şey yapamaya­cağı görüşünü savunurlar.

Konuşmalarda kesin bir so­nuca varılamaz. Toplananlar dağılırlar. Üç saat kadar süren bu toplantıdan sonra Ali Kemal Bey de, Serkl Doryan Klübü’ne tıraş olmaya gider.

Gider ama, gidiş o gidiş olur…

Ali Kemal Bey, tıraş olduğu berberden direnmesine hiçbir olanak bırakılmadan alınır ve bindirildiği bir motorla İstanbul’dan çıkarılıp, yargılanmak için An­kara’ya götürülmek üzere İzmit’e getirilir, İzmit’te karargâh kur­muş, Garp Cephesi Birinci Ordu Komutanı Nureddin Paşa’nın kar­şısına çıkartılır. Ali Kemal’in sonu korkunç­tur… Nureddin Paşa tarafından iyi­ce azarlandıktan sonra dışarıya çıkartılmış, Saat Kulesi’nin altı­na yığılmış binlerce İzmitlinin eli­ne teslim edilmiş ve parça parça edilmiştir. Cesedi, hemen istas­yon karşısında bir ağaca ayağın­dan baş aşağı asılır.

Lozan Konfe­ransı’na gitmek üzere Ankara’dan İstanbul’a geçmekte olan İs­met Paşa, Rıza Nur ve Hasan Sa­ka, bir zamanların ünlü gazeteci­sini son defa orada öyle görürler. İsmet Paşa, Nureddin Paşa’nın gösterdiği cesede bakmak iste­mez, geri, kompartımanına dö­ner.

PANİK ÜSTÜNE PANİK

Ali Kemal’in İstanbul’dan ka­çırıldığı haberi Hürriyet ve İtilafçılar, Kuvay-ı İnzibatiyeciler, İngiliz Muhipleri Cemiyeti, Nigehbancılar, Kızıl Hançerciler ve Vahdettin Hükûmetleri’nde görev alanlar tarafından duyulduğunda panik büyük olur.

Hele Ali Kemal’in feci sonu duyulduğunda, panik daha da bü­yür. Hainler ve kendilerini hain sayanlar, girecek sıçan deliği ararlar. Bu delik de bulunur. Bu delik, vaktiyle işbirliği yaptıkları İngiliz Büyükelçiliği’dir. Üçer-beşer kişi­lik gruplar halinde arka kapıların­dan bu elçiliğe sığınırlar. Sığınanlar arasında, Osman­lı, Devleti’nde nazırlık, vekillik, Ayân azalığı, mebusluk, parti başkanlığı, valilik, polis müdürlüğü, paşalık, komutanlık yapmış olan­lar kadar, halk tabakasından kişi­ler de vardır: Manavlar, gardiyan­lar, polis neferleri, inzibat subay­ları, imamlar, hacılar, hocalar…

Bunların sayısının, 6 Kasım akşamı 180’i bulduğu görülür.

 


 

150’liklerin listesi

VAHİDEDDİN’İN MAİYETİ

1. Yaver-i Has Kiraz Hamdi 2. Hademe-i Hassa Kumandanı Zeki 3. Hazine-i Hassa müfettişlerinden Kayserili Şaban Ağa 4. Tütüncübaşı Şükrü 5. Serkarin Yaver 6. Yaverandan Erkân-ı Harp Miralay Tahir 7. Seryaver Avni 8. Esbak Hazine-i Hassa Müdürü ve Defter-i Hakani Emini Refik

KUVVET-İ İNZİBATİYE’YE DAHİL KABİNE AZALARI

9. Esbak Şeyhülislâm Mustafa Sabri 10. Adliye Nazır-ı esbakı Ali Rüşdî 11. Ziraat ve Ticaret Nazır-ı esbakı Cemal (Artin) 12. Bahriye Nazır-ı esbakı Cakacı Hamdi (Paşa) 13. Maarif Nazır-ı esbakı Rumbeyoğlu Fahreddin 14. Esbak Ziraat ve Ticaret Nazın Kızılhançerli Remzi

SEVR MUAHEDESİNİ İMZALAYAN HEYET-İ MURAHHASA

15. Maarif Nazu-ı esbakı Hadi (Paşa) 16. Ayandan Şûra-yı Devlet Reis-i esbakı Rıza Tevfik (Bölükbaşı) 17. Bern Sefir-i esbakı Reşat Halis

KUVVE-İ İNZİBATİYE’YE DAHİL OLANLAR

18. Kuvve-i İnzibatiye Başkumandanı Süleyman Şefik (Paşa) 19. Yaver-i süvari Yüzbaşısı Bulgar namıyla maruf Tahsin 20. Kuvve-i İnzibatiye Erkân-ı Harbiye Reisi Miralay Ahmet Refik 21. Kuvve-i İnzibatiye Mitralyöz Kumandanı ve Damat Fe­rit’in yaveri Tank Mümtaz 22. Kuvve-i İnzibatiye Kumandanlarından İzmir Kolordusu Kumandanı Ali Nadir (Paşa) 23. Kuvve-i İnzibatiye mensubininden ve Nemrut Mustafa Divan-ı Harbinden Kaymakam Fettah 24. Kuvve-i İnzibatiye mensubininden Çopur Hakkı

MÜLKİYE VE ASKERİYEDEN

25. Esbak Bursa Valisi Gümülcineli İsmail 26. Ayandan Konyalı Zeynelabidin 27. Cebelibereket Mutasarrıf-ı esbakı bulunan Fanizade Mes’ut 28. Hürriyet ve İtilaf Fırkası Lideri Miralay Sadık 29. Malatya Mutasarrıfı esbakı Bedirhani Halil Rahmi 30. Esbak Manisa Mutasarrıfı Giritli Hüsnü 31. Esbak Divan-ı Harp Reisi Nemrud Mustafa (Paşa) 32. Uşak Belediye Reisi Hulusi 33. Adapazarı Kaymakam-ı esbakı Hain Mustafa 34. Tekirdağ Müfü-i esbakı Hafız Ahmet 35. Afyonkarahisar Mutasarrıf-ı esbakı Sabit 36. Gaziantep Mutasarrıflığında bulunmuş olan Celal Kadri 37. Hürriyet ve İtilaf Kâtibiumumisi Adanalı Zeynelabidin 38. Mülga Ayandan Efkaf Nazır-ı esbakı Vasfı Hoca 39. Harput Vali Vekil-i esbakı Ali Galip 40. Bursa Vali Vekil-i esbakı Aziz Nuri 41. Sabık Bursa Müftüsü Ömer Fevzi 42. İzmir Kadı müşavir-i sabıkı Ahmet Asım 43. Esbak İstanbul Muhafızı Natık 44. Dahiliye Nazır-ı esbakı Ayândan Adil 45. Dahiliye Nazır-ı esbakı Ayândan Mehmet Ali 46. Esbak Edirne Valisi ve Şehremini vekili Salim (mirimiran) 47. Kütahya’da Yunanlılara Mutasarrıflık eden Hoca Rasih- zade İbrahim M 48. Adana’da Valilik eden Abdurrahman 49. Karahirsanşarki Mebus-u esbakı Ömer Feyzi 50. İşkenceci namıyle maruf Mülazım Adil 51. İşkenceci namıyle maruf Mülazim Refik 52. Esbak Kırkağaç Kaymakamı Şerif 53. Esbak Çanakkale Mutasarrıf) Mahmut Mahir 54. İstanbul Merkez Kumandan-ı esbakı Emin 55. Kilis’te kaymakamlık eden Sadullah Sami 56. Esbak Dahiliye Nezareti Davavekili ve Bolu Mutasarrıfı Osman Nuri

ETHEM VE AVANESİ

57. Çerkez Ethem 58. Ethem’in biraderi Reşit 59. Ethem’in biraderi Tevfik 60. Kuşçubaşı Eşref 61. Kuşçubaşı Eşref’in biraderi Hacı Sami 62. İzmirli sabık Akhisar Kumandanı Yüzbaşı Küçük Ethem 63. Düzceli Mehmet oğlu Sami 64. Burhaniyeli Halil İbrahim 65. Susurluk’tan Demirkapılı Hacı Ahmet

ÇERKEZ KONGRESİNE MURAHHAS OLARAK İŞTİRAK EDENLER

66. Hendek kazasının Sünbüllü karyesinden Bağ Osman 67. İzmir Mutasarıf-ı esbakı İbrahim Hakkı 68. Beraev Sait 69. Berzek Tahir 70. Adapazarı’nın Harmantepe karyesinden Maan Şirin 71. Söke Ereğlisi’nin Teke karyesinden Koca Ömer oğlu Hüseyin 72. Adapazarı’nın Talustanbey köyünden Bağ Kamil 73. Hamle Ahmet 74. Maan Ali 75. Kirmastin’in Karaosman karyesinden Harunreşit 76. Eskişehirli Hızır Hoca 77. Bigali Nuri Bey oğlu İsa 78. Adapazarı’nın Şahinbey karyesinden Kâzım 79. Gönen’in Tuzakçı karyesinden Lampat Yakup 80. Gönen’in Keçeler karyesinden mütekait binbaşı Ahmet 81. Gönen’in Bayramiç karyesinden Kumpat Hafız Sait 82. İzmir’de davavekili Sait 83. Şamlı Ahmet Nuri

POLİSLER

84. Esbak İstanbul Polis Müdürü Tahsin 85. Esbak İstanbul Polis Müdür Muavini Kemal 86. Emniyeti umumiye Müdür Muavini Ispartalı Kemal 87. Esbak İstanbul Polis Müdüriyeti Birinci Kısım Başmemuru Hafız Sait 88. Esbak İstanbul Polis Müdüriyeti Birinci Şube Müdürü Şeref 89. Sabık Arnavutköy Merkez Memuru Hacı Kemal 90. Sabık Polis Başmemurlarından Namık 91. Şişli Komiseri Nedim 92. İzmir Merkez Memuru, Edime Polis Müdürü ve Yalova Kaymakamı Fuat A 93. Adana’da Polis Müdürlüğü eden Yolgeçenli Yusuf 94. Unkapanı Merkez Memur-u sabıkı Sakallı Cemil 95. Büyükdere Merkez Memur-u sabıkı Mazlum 96. Sabık Beyoğlu İkinci Komiseri Fuat

GAZETECİLER

97. Serbesti Gazetesi sahibi Hürriyet ve İtilaf azasından Mevlânzade Rıfat 98. Türkçe İstanbul gazetesi sahibi Sait Molla 99. İzmir’de Müsavat gazetesi sahibi ve eski muharriri, Darülhikmet azası İzmirli Hafız İsmail 100. Aydede gazetesi sahibi ve Posta Telgraf Müdür-illmumi-i esbakı Refik Halit 101. Bandırma Adalet gazetesi sahibi Bahriyeli Ali Kemal. 102. Edirne’de Teemin ve Elyevm, Selanik’te Hakikat gazete­leri sahibi Neyir Mustafa 103. Eski Köylü gazetesi muharriri Ferit 104. Alemdar gazetesi sahibi Refi Cevat 105. Alemdar gazetesi sahibi Pehlivan Kadri 106. Adana’da Ferda gazetesi sahibi Fanizade Ali İlmi 107. Balıkesir’de İrşad gazetesi sahiplerinden Trabzonlu Ömer Fevzi 108. Halep’te Doğru Yol gazetesi sahibi Haşan Sadık 109. Köylü gazetesi sahip ve müdürü İzmirli Refet

DİĞER EŞHAS 

110. Tarsuslu Kamil Paşazade Selami  111. Tarsuslu Kamil Paşazade Kemal 112. Süleymaniyeli Kürt Hakkı 113. Mustafa Sabri Hoca’nın oğlu İbrahim Sabri 114. Fabrikatör Bursalı Cemil 115. İngiliz casusu meşhur Çerkez Ragıp 116. Fransız zabitliği yapan Haçinli Kazak Hasan 117. Eşkıya Reisi Süngülü Davut 118. Binbaşı Çerkez Bekir 119. Bursalı fabrikatör Cemil’in kayınbiraderi Necip 120. İzmir sabık Umur-ı İslâmiye Müfettişi Ahmet Hulusi 121. Uşak’ta Madanoğlu Mustafa 122. Gönen’in Tuzakçı karyesinden Yusuf oğlu Remzi 123. Gönen’in Bayramiç karyesinden Hacı Kasım oğlu Zühtü 124. Gönen’in Bala karyesinden Kocagözün Ozman oğlu Şakir 125. Gönen’in Muratlar karyesinden Koç Mehmet oğlu Koç Ali 126. Gönen’in Ayvacık karyesinden Mehmet oğlu Aziz 127. Gönen’in Keçeler karyesinden Bağah Ahmet oğlu Osman 128. Susurluk’un Yıldız karyesinden Molla Süleyman oğlu İzzet 129. Gönen’in Muratlar karyesinden Hüseyin oğlu Kâzım 130. Gönen’in Bala karyesinden Bekir oğlu Arap Mahmut 131. Gönen’in Rüstem karyesinden Gardiyan Yusuf 132. Gönen’in Balcı karyesinden Ömer oğlu Eyüp 133. Gönen’in Keçeler karyesinden Talustan oğlu İbrahim Çavuş 134. Gönen’in Balcı karyesinden Topallı Şerif oğlu İbrahim 135. Gönen’in Keçeler karyesinden Topal Ömer oğlu İdris 136. Manyas’ın Bolcaağaç karyesinden Kurhoğlu İsmail 137. Gönen’in Keçeler karyesinden Muhtar Hacı oğlu İshak 138. Marmara’nın Kayapmar karyesinden Yusuf oğlu İshak 139. Manyas’ın Kızlık karyesinden Ali Bey oğlu Sabit 140. Gönen’in Balcı karyesinden Veli oğlu Selim 141. Gönen’in Çerkez Mahallesi’nden makineci Mehmet oğlu Osman 142. Manyas’ın Değirmenboğazı karyesinden Kadir oğlu Kamil 143. Gönen’in Keçidere karyesinden Hüseyin oğlu Galip 144. Manyas’ın Hacıyakup karyesinden Çerkez Sait oğlu Salih 145. Manyas’ın Hacıyakup karyesinden maktul Şevket’in bi­raderi İsmail 146. Gönen’in Keçeler karyesinden Abdullah oğlu Deli Kasım 147. Gönen’in Çerkez Mahallesinden Hasan Onbaşı oğlu Kemal 148. Manyas’ın Değirmenboğazı karyesinden Kadir oğlu Kamil’in biraderi Kâzım Efe 149. Gönen’in Kızlık karyesinden Pallaç oğlu Kemal 150. Gönen’in Keçeler karyesinden Tuğ oğlu Mehmet Ağa.

 


 

Ali Kemal Bey

ALİ Kemal Bey, Nureddin Paşa’nın kışkırttığı halk tarafın­dan İzmit’te taşlarla kafası ezilip parçalanmasa ve bacağından bir ağaca asılmasaydı, 150’likler listesinin kuşkusuz ki en başlarında yer alacak bir işbirlikçi idi. 1867 yılında dünyaya gelen, Paris ve Cenev­re’de öğrenim gören, siyasal çalışmalarından dolayı 1899’da Abdülhamit’çe Halep’e sürülen Ali Kemal Bey, buradan kaçmış, Paris’te Jön Türkler arasında yer almıştır. 1908 Meşrutiyet ilânından sonra İstanbul’a dönen Ali Kemal, Hürriyet ve İtilaf Partisi’ne gitmiş, Peyam gazetesini kurmuş, sonradan Sabah gazetesiyle birleştiği Peyam-ı Sabah adlı gazetesinde İt­tihat ve Terakki’ye karşı ağır bir muhalefet yapmıştır. Mondros Bırakışması’ndan sonra Damat Ferit hükümetlerinde Eğitim ve İçişleri bakanlıkları yapan, Mustafa Kemal’in tutuklanması için çabalar harcayan Ali Kemal, Sakarya Savaşı’ndan sonra gazetesinde “yanılmışım, kalemimi kırdım” diye yazı yazmış ve politikadan uzak durmuş ama, korkunç sonundan kaçamamıştır.

 


 

Bir “150’lik” Refik Halit Bey (Karay) (1888-1965)

Mütareke döneminde yayınladığı Aydede Gazetesi ile sürekli olarak Ulusal Kurtuluş Savaşı’nı ve yöneti­cilerini alaya alıp küçümseyen, Damat Ferit hükümetlerinin Posta ve Telg­raf Müdür-i Umumiliği’ni yapan ünlü edebiyat adamı Refik Halit Bey, da­ha 150’likler listesinin adı bile yok­ken, Türk Ordusu’nun İstanbul’a girişinden bir ay önce, 9 Kasım 1922’de gizlice bindiği bir vapurla İstanbul’dan kaçmış, 1924’te hazırlanan 150’likler listesine alınmış, 1938 affı­na kadar da uzun yıllar yurt dışında bir sürgün hayatı yaşamıştır. Musta­fa Kemal Paşa’nın kalemini beğendi­ği yazarlardan biri olan Refik Halit Karay, yurt dışındayken de yazdıkla­rıyla Mustafa Kemal Paşa tarafından sürekli izlenmiştir. Ülkeye döndükten sonra basın yaşamını ve edebiyat ça­lışmalarını sürdüren Karay, politika­dan uzak kalmaya özel bir önem vermiştir.